قبل از شروع به انجام عملیات نقشه دمایی فضاهای مختلف انبارهای داروسازی باید یک نکته مهم در نظر گرفته شود و آن این است که حتماً فضای انبارش مواد و محصولات دارویی مجهز به هواسازهای صنعتی (HVAC) بوده و شرایط احراز کیفیت آنها مورد بررسی قرار گرفته باشند زیرا بدون در نظر گرفتن صحت عملکرد هواسازها نمی توان نقشه دمایی قابل قبولی برای نشان دادن چگونگی توزیع دما در فضاهای مختلف انبار را ارائه کرد.

احراز کیفیت هوا سازها شامل چند مرحله مختلف از جمله : احراز کیفیت طراحی هواسازها DQ ، احراز کیفیت نصب هواسازها IQ ، احراز کیفیت راه اندازی هواسازها OQ و احراز کیفیت عملکرد هواسازها PQ  می باشد. یکی از تست هایی که تکمیل کننده ی مرحله ی احراز کیفیت عملکرد هواساز می باشد تعیین نقشه دمایی (Temperature mapping) در فضاهای مختلف انبار می باشد.

عملیات تعیین نقشه دمایی باید در دو حالت خالی و پر بودن انبار جهت بررسی پروفایل دمایی و نحوه ی توزیع دما و رطوبت در سطوح مختلف انبار ها انجام شود.

جهت احراز کیفیت توزیع صحیح دما و رطوبت در نقاط مختلف انبار این عملیات 2 بار در سال یکبار در گرمترین فصل و مرحله ی بعدی در سردترین فصل سال صورت می گیرد.

فواصل انجام عملیات تعیین نقشه دمایی بر اساس الزامات و قوانین شرکت های داروسازی مختلف است، به عنوان مثال چنانچه شرکتی از نحوه ی عمکلرد هواساز به کاربرده در انبار رضایت کافی نداشته و بخواهد عمکلرد آن را مورد بررسی قرار دهد امکان اجرای نقشه دمایی در هر سال و یا دو سال یکبار در این شرکت وجود دارد. و یا اینکه چنانچه هر احراز کیفیت مجددی برای هواسازها مورد نیاز باشد (به عنوان مثال پش از تعویض یک قطعه ماژور در هواساز ) می بایست عملیات تعیین نقشه دمایی برای آن فضا مجدداً تکرار شود.

کلیه مراحل تعیین نقشه دمایی از ابتدا تا انتهای کار باید مستند شده و مورد بررسی قرار گیرند.

عملیات تعیین نقشه دمایی را برای کلیه مناطق انبار مانند اتاق سرد ، فضای قرنطینه ، انبار محصولات فراخوانی شده و برگشتی ، انبار نگهداری مواد و محصولات تائید شده و …. باید در نظر گرفت.

دمای نگهداری مواد و محصولات در هر یک از نقاط مذکور متفاوت خواهد بود و بر اساس شرایط و الزامات باید دمای انبارش در نظر گرفته شود (به عنوان مثال در فضای سرد یا یخچال های موجود در انبار دما بین 2 تا 8 درجه سانتی گراد در نظر گرفته می شود و در برخی از نقاط عمومی انبار ها 15 تا 25 درجه سانتی گراد)

با تعیین نقشه دمایی و مشخص کردن پروفایل توزیع دما می توان سردترین و گرمترین نقطه را مشخص کرد و از انبارش مواد و محصولات در آن نقاط جلوگیری به عمل آورد.

تعیین نقشه دمایی از 4 مرحله زیر تشکیل شده است:

1. تهیه پروتکل تعیین نقشه دمایی
2. اجرای عملیات تعیین نقشه دمایی
3. تهیه گزارش تعیین نقشه دمایی
4. پیگیری نتایج به دست آمده از عملیات تعیین نقشه دمایی

تعیین نقشه ی دمایی مستلزم استفاده از تعداد کافی دیتالاگر های الکترونیکی برای ثبت دما و رطوبت در فواصل زمانی معین می باشد. علاوه بر این کلیه دیتاهای ثبت شده باید توسط نرم افزار مخصوص دیتالاگر ها در یک سیستم کامپیوتری ثبت و ذخیره شوند.

دیتالاگر های مورد استفاده در تعیین نقشه دمایی باید شرایط زیر را داشته باشند:

• قابلیت تهیه رکوردهای دما و رطوبت به صورت ممتد در طول زمان تنظیم شده برای آن
• داشتن محدوده دمایی مناسب جهت ثبت اطلاعات دمایی در فضای تعیین شده
• قابلیت ثبت دیتاها در توالی مختلف زمانی از 1 تا 15 دقیقه
• داشتن حافظه ی کافی برای ثبت دیتاها در زمان تعیین شده برای آنها
• قابلیت کالیبره شدن در نقطه مختلف دمایی با دقت کمتر از 0.5 درجه سانتی گراد در هر نقطه کالیبره
• قابلیت دانلود کلیه دیتاهای ثبت شده توسط دیتالاگر در سیستم کامپیوتری جهت بررسی های لازم
• داشتن نرم افزار مناسب آنالیتیکال با سطح دسترسی و اپراتوری راحت جهت کار کردن با دیتالاگرها

پروتکل تعیین نقشه دمایی:

قبل از شروع به کار کردن باید یک پروتکل با جزئیات کامل و دستورالعمل انجام عملیات تعیین نقشه دمایی تهیه ، بازنگری و تائید شود. طراحی یک پروتکل مناسب به مطالعه تعیین نقشه دمایی درست کمک می کند که در آن به بررسی کلیه پروفیل های دمایی ، تنظیمات و عملیات صورت گرفته برای انجام این کار اشاره می شود.

پروتکل تعیین نقشه دمایی باید حاوی موارد زیر باشد:

• صفحه تائیدیه
• تاریخچه بازنگری سند
• خلاصه و مقدمه
• دامنه کاربرد
• هدف
• روش انجام کار
• فرم گزارش نعییت نقشه دمایی
• ضمائم

روش انجام کار:

مرحله اول: انتخاب دیتالاگرهای مناسب

همانطور که قبلاً نیز به ان اشاره شد دیتالاگرهایی که برای تعیین نقشه دمایی مورد استفاده قرار می گیرند باید حافظه کافی برای ثبت دیتاهای ثبت شده را دارا بوده و توسط نرم افزار مرتبط به سیستم کامپیوتری قابلیت انتقال را داشته باشند. قبل از استفاده از دیتا لاگر ها باید از کالیبره بودن آنها اطمینان حاصل کرد و گواهی کالیبراسیون تمامی آنها باید ضمیمه ی گزارش نقشه دمایی شوند.

پیش از شروع به کار و استفاده از دیتالاگرها باید از عمر مفید و میزان شارژ باطری هر یک از دیتالاگر ها اطمینان حاصل کرد تا در حین انجام عملیات تعیین نقشه دمایی با مشکلاتی نظیر اتمام شارژ باطری و یا خرابی آنها مواجهه نشویم.

دیتالاگرها باید حداقل در  سه نقطه دمایی کالیبره شوند : در پایین ترین نقطه دمایی مورد استفاده ، حد واسط بین بالاترین و پایین ترین نقطه دمایی در نظر گرفته شده برای آنها ، در بالاترین نقطه دمایی

مرحله دوم: انتخاب اعضای تیم مجری برای انجام عملیات تعیین نقشه دمایی

لیستی از افراد مسئول برای انجام عملیات تعیین نقشه دمایی تهیه کرده و گواهی آموزش نشان دهنده ی صلاحیت فرد مذکور را ضمیمه ی گزارشات نمایید.

مرحله سوم: بررسی سایت مورد نظر

فضایی که می خواهید عملیات تعیین نقشه دمایی را در آن انجام دهید باید از نظر موارد زیر مورد بررسی قرار دهید:

• ابعاد فضای مورد نظر از لحاظ : طول و عرض و ارتفاع
• بررسی نقشه های مرتبط با فضای مورد نظر ، نقشه هایی که در آنها موقعیت قرارگیری قفسه های انبار ، نحوه ی قرارگیری پالت ها در هر قفسه (این نقشه همچنین هنگام ترسیم محل قرارگیری دیتالاگرها جهت تهیه گزارش نیز مورد استفاده خواهد بود) و هر آنچه که بر روی جریان حرکت هوا موثر است قید شده باشد.
• نقشه ی مربوط به محل قرار گیری دریچه های ورودی و خروجی هوا
• محل قرارگیری سنسورهای کنترل دما و رطوبت موجود در محل

مرحله چهارم : مشخص کردن محدوده ی مجاز برای دما و رطوبت

به طور کلی یکی از مهمترین اهداف این پروتکل رسیدن به دمای مورد نیاز برای انبارش مواد حساس به دما و رطوبت در انبارها می باشد ، به طور مثال : باید بر اساس نوع محصول که یک داروی یخچالی است یا داروی معمولی دمای انبارش بین 2 تا 8 و یا 15 تا 25 درجه سانتی گراد متفاوت خواهد بود.

مرحله پنجم: انتخاب محل قرارگیری دیتالاگرها

بر اساس ابعاد و موقعیت فضای مورد نظر برای انجام عملیات تعیین نقشه دمایی با توجه به موارد زیر می توان محل قرارگیری دیتالاگر ها را مشخص کرد:

• طول و عرض : با توجه به طول و عرض فضای مورد نظر و ابعاد قفسه ها باید دیتالاگر ها به گونه ای قرارگیرند که در حین کار تعدادی منطقی با بالاترین پوشش سطح برای آنها در نظر گرفته شود به عنوان مثال برای یک فضای بزرگ بین 5 تا 10 متر از عرض فضا باید یک دیتالاگر نصب گردد.
• جریان هوا: در هنگام قرارگیری دیتالاگرها باید موقعیت قرارگیری کانالهای ورودی و خروجی هوا مورد بررسی قرارگیرند که مواد و محصولات حساس به دما در معرض مستقیم جریان هوای گرم و یا بالعکس قرار نگیرند.
• محل قرارگیری مواد حساس به دما در هنگام انجام عملیات نقشه دمایی در انبارهای پر : باید به موقعیت نگهداری مواد و محصولات حساس توجه کرد در برخی از مواقع نیاز به قرار دادن دیتالاگر در قضاهایی که با مواد حساس فاصله ی خیلی زیادی دارند نیست( مثلا قرار دادن دیتالاگر در بالاترین نقطه ی بارانداز انبار).
• ارتفاع: چنانچه ارتفاع محل مورد نظر 3.6 متر باشد باید یک دیتالاگر در پایین ، دیتالاگر بعدی را در ارتفاع 1.2 متری (نقطه میانی) و دیگری را در ارتفاع 3 متری (بالاترین نقطه) قرار دهید .
• چنانچه ارتفاع فضای مورد نظر بیش از 3.6 متر باشد باید فاصلهی بین دیتالاگر ها را بیشتر در نظر گرفت برای مثال برای فضایی که ارتفاع سقف آن 6 متر است : یک دیتالاگر در ارتفاع 1.8 متر از سطح زمین ، دیتالاگر بعدی در ارتفاع 3.6 متری و دیگری در ارتفاع 5.4 متری باید قرار گیرند.
• اختصاص کد اختصاصی به هر دیتالاگر : برای ردیابی اطلاعات هریک از دیتالاگر ها باید یک کد اختصاصی به آنها اختصاص دهید و در نهایت بر اساس هر یک از کد ها اطلاعات مورد نیاز را استخراج کرده و گزارشات نقشه دمایی ثبت نمایید.

شکل شماره 1 : نمونه محل قرارگیری دیتالاگرها در قفسه هایی که پالت چینی شده اند.

شکل شماره 2 : نمونه محل قرارگیری دیتالاگرها در فضای خالی اتاق سرد انبار

مرحله ششم:

ثبت اطلاعات دیتالاگر: جدولی تهیه کنید و در آن محل قرارگیری دیتالاگر ها را به همراه داده های ثبت شده توسط هریک از دیتالاگر ها با شماره ای که به آنها اختصاص داده اید را یادداشت نمایید.

 

مرحله هفتم :

 لیبلینگ و تنظیمات دیتالاگرها: همانگونه که قبلاً به آن اشاره شد هر یک از دیتالاگرها باید کد اختصاصی مربوط به خود را جهت شناسایی و ردیابی اطلاعات داشته باشند این کد می تواند ترکیبی از حروف و عدد باشد به عنوان مثال DTL/001 نشان دهنده ی اولین دیتالاگر مورد استفاده خواهد بود که در هر شرکت بر اساس سیستم کدینگ تجهیزات نحوه شماره دهی می تواند متفاوت باشد.

کد اختصاص داده شده به هر دیتالاگر باید به منظور پیگیری وضعیت کالیبراسیون دیتالاگر مربوطه در گواهی کالیبراسیون آن نیز درج شود.

پس از اختصاص کد به دیتالاگرها نوبت به انتقال برنامه زمان بندی و نحوه ی رکورد اطلاعات در دیتالاگر می باشد به نحوی که هر یک از دیتالاگرها را با رابط مربوطه به سیستم کامپیوتری وصل کرده و بر اساس نوع دیتالاگر مورد مصرف نرم افزار مربوط به آن را بر روی دستگاه تنظیم نمایید ، یکی از رایج ترین و دقیق ترین دیتالاگرهایی که در صنعت دارو و صنایع مرتبط مورد مصرف قرار می گیرند دیتالاگرهای testo بوده که توسط نرم افزار comsoft می توان به راحتی تنظیمات مورد نیاز را در دیتالاگر وارد نمود از جمله این تنظیمات فواصل زمانی برای رکورد دما و رطوبت است که از 1 دقیقه تا 30 دقیقه متغیر خواهد بود.

برای مقایسه دیتاهای ثبت شده توسط دیتالاگرها تمامی دیتالاگرها را باید در یک ساعت و روز مشخص و یکسان  جهت شروع و پایان عملیات تنظیم کرد .

قبل از مشخص کردن زمان شروع و تنظیم آن بر روی دیتالاگرها اطمینان حاص نمایید که وقت کافی برای نصب دیتالاگر در کلیه فضا ها تا قبل از شروع زمان تنظیم شده را دارید.

مرحله هشتم: نصب دیتالاگرها در محل

پس از پایان تنظیمات دیتالاگر ها هریک از آنها را در محل های معین که پیش از آن در نقشه تعیین کرده اید قرار دهید، به خاط داشته باشید که عملیات ثبت دما و رطوبت باید طی یک هفته کاری و در شرایط کاری روزمره با در نظر گرفتن ورود و خروج پرسنل و وسایل انجام شود پس دیتالاگرها را به گونه ای در محل نصب نمایید که در طول یک هفته در جای خود ثابت بوده و امکان جابه جا شدن یا حتی ضربه خوردن آنها وجود نداشته باشد بالاخص در محل هایی که در آن لیفتراک یا ریشتراک های انبار در حال حرکت هستند.

 

مرحله نهم: طول مدت انجام کار

معمولا عملیات تعیین نقشه دمایی برای فضاهای عمومی انبار بین 7 تا 10 روز کاری و در شرایط روتین در نظر گرفته می شود ولی برای فضاهایی که در آن داروهایی با شرایط دما و رطوبتی خاص نگهداری می شود مانند انکوباتور ها ، فریزها و یخچال ها طول مدت انجام این عملیات از 24 ساعت تا 72 ساعت خواهد بود.

مرحله دهم: جمع آوری و ثبت داده ها

پس از اتمام زمان معین شده برای انجام عملیات ، دیتالاگرها را از فضا جمع آوری کرده و محل و کد آنها را مجدداً مورد بررسی قرار دهید. دیتالاگرها را به سیستم کامپیوتری متصل نمایید و اطلاعات ثبت شده توسط هریک از آنها را استخراج

نمایید. گزارش گیری از دیتالاگرها به دو صورت رسم منحنی دما و رطوبتی بر اساس زمان ثبت و رکورد کلیه دیتاها در فواصل تعیین شده برای دیتالاگر خواهد بود.

برای هر یک از دیتالاگر ها باید میزان حداقل ،حداکثر و میانگین دما و رطوبت های ثبت شده مشخص شده و براساس آن مقدار MKT مشخص شود ، مهم ترین مرحله در انجام عملیات تعیین نقشه دمایی رسیدن به دمای MKT یا شاخص  دمایی انبارش مواد و محصولات دارویی است.

دمای میانگین جنبشی دمایی است که معمولاً از میانگین دمای حسابی بالاتر است و از رابطه آرنیوس در گازها به دست می آید و نشان دهنده تغییرات دمایی در طول یک دوره انبارش یک محصول یا ماده اولیه می باشد. در واقع می توان گفت که MKT یک دمای محاسبه شده ی منحصر به فردی است که با فرض نگهداری ماده اولیه یا محصول مورد نظر در آن دما، Degradation  ایجاد شده با مجموع تمام Degradation های رخ داده آن به ازای تمام تغییرات دمایی رخ داده در طول انبارش برابر می باشد. برای محاسبه آن میانگین حسابی دماهای حداقل و حداکثر هر فاصله زمانی را به عنوان دمای متوسط هر بازه به دست آورده و بر حسب دمای کلوین در رابطه زیر قرار می دهیم و MKT را محاسبه می نماییم:

که در آن:

T_k : نشان دهنده ی دمای MKT بر حسب کلوین

HΔ : نشان دهنده ی گرمای فعالسازی و مقدار آن در سیستم SI برابر 144/83 kJ/mol

n : تعداد فواصل زمانی

R : ثابت گازها و مقدار آن در سیستم SI برابر 0083144/0 kJ/mol°K

برای تبدیل دمای سانتی گراد به کلوین نیز میتوان از رابطه ی زیر استفاده کرد:

مرحله یازدهم : تهیه گزارش نهایی

پروتکل تهیه شده برای تعیین نقشه دمایی باید حاوی فرم گزارش نهایی بود و به طور خلاصه اطلاعات زیر را در بر داشته باشد:

• سردترین و گرمترین دما، دمای متوسط و دمای MKT هر نقطه
• سردترین و گرمترین نقاط دستگاه
• دمای متوسط کل دستگاه در طول عملیات
• دامنه مجاز دما
• نقاط غیر قابل انبارش: نقاطی که MKT یا دمای متوسط آنها خارج از محدوده مجاز

در صورت کاربردی بودن رطوبت نسبی:

• کمترین و بیشترین رطوبت نسبی هر نقطه
• کمترین و بیشترین رطوبت نسبی در کل نقاط دستگاه
• دامنه مجاز رطوبت نسب